Ахмедова А.
Магистрант, Абылай хан атындағы
Қазақ Халықаралық Қатынастар және
Әлем тілдері Университеті
Жетекші: Ұзақбаева С.А.
п.ғ.д., профессор
Аңдатпа. Мақалада орта мектепте ағылшын тілі сабағында сөйлеуге үйретуде интерактивті әдістерді пайдаланудың өзекті мәселелері қарастырылады. Ғылыми-педагогикалық ортадағы проблеманы зерттеу дәрежесі талданады. Сөйлеу әрекетінің осы түрінің айтылым сияқты ерекшеліктері ұсынылады. Қарым-қатынастың әрекеттестіктің тікелей процесі ретіндегі сипаттамалары көрсетіледі. Сонымен қатар сөйлеу әрекетінің үш деңгейден тұратын құрылымы зерттеліп, осы деңгейлердің негізгі белгілері сипатталады. Шетел тілі сабақтарында сөйлеуді оқытудың мақсаттары мен міндеттері ашылып көрсетіледі Сөйлеуге үйретудің негізгі мақсаты – оқу тәжірибесінде де, күнделікті қарым-қатынас жағдайында да пайдалануда сөйлеу дағдыларын меңгерту болып табылады. Сөйлеуге үйрету үдерісінде интерактивті әдістерді қолданудың мүмкіндіктері дәлелденеді. Интерактивті әдістердің шетел тілін үйренуге деген ынтасын арттыруға әсері ашылып көрсетіледі. Интерактивті әдістер қарым-қатынасқа қатысушылардың эмоционалды және танымдық саласын, сондай-ақ әрекет саласын байытуға мүмкіндік береді. Әдістемелік принциптер негізінде интерактивті оқытудың құрылымы сипатталады. Интерактивті әдістерге негізделген авторлар әзірлеген жаттығу мысалдары көрсетіледі. Педагогикалық практикада осы әдістерді қолдану қолайлы атмосфераны құруға, мотивацияны арттыруға, білім алушылардың оқу және жеке қасиеттерін дамытуға ықпал етеді.
Тірек сөздер: интерактивті технология, қарым-қатынас, сөйлеу әрекеті, интерактивті әдістер, сөйлеу, мотивация
Кіріспе. Шетел тілін жетік білу қазіргі адам өмірінің әлеуметтік және кәсіби саласының негізгі факторы болып табылады. Тілдік дайындық процесі шеттілдік құзыреттілікті қалыптастыруға бағытталған, бұл шеттілдік сөйлеу әрекетінің барлық түрлерін игеруді білдіреді. Сөйлеу әрекетінің тәжірибеде ең көп сұранысқа ие түрі айтылым болып табылады, бірақ сонымен бірге сөйлеу әрекетінің осы түрін дамыту процесі ең күрделі болып көрінеді және мұғалім тарапынан үлкен назар аударуды және білім алушылардан да мұғалімнен де үлкен күш-жігерді талап етеді. Бұл факторлар оқытудың жылдам, жеңіл және тиімді нәтижелерін қамтамасыз етуде оқыту әдістерін таңдаудың маңыздылығын анықтайды. Мұндай әдістердің қатарына интерактивті әдістерді жатқызуға болады. Интерактивті әдіс – өзара әрекеттесуге, коммуникацияға және ақпарат алмасуға бағытталған әдіс. Білім алушылар оқу процесінде қарым-қатынасқа еріксіз қосылатындықтан, бұл мектептегі сабақтарда шетел тілін оқытуға қатысты да қолданылуы мүмкін. Оқу процесінде интерактивті технологияларды пайдалану көптеген артықшылықтарға ие. Атап айтар болсақ, оқушыларды білім алуға ынталандырады, танымдық белсенділікті арттырады, оқу ортасының мүмкіндіктерін кеңейтеді [1].
И.А. Зимняя, Е. И. Пассов, Е. В. Коротаева, С. С. Кашлев сияқты бірқатар ғалымдар сөйлеу және интерактивті әдістермен жұмыс істеу әдістемесінің теориясын зерттеумен айналысты. И. А. Зимняя сөйлеу әрекетінің күрделі үш деңгейлі құрылымын бөліп, сипаттады [2]. Е. И. Пассов интерактивтілік әрдайым коммуникациямен бірге жүретінін және көбінесе білім алушылар арасындағы жан-жақты қарым-қатынастың шарты екенін атап өтті [3]. Е. В. Коротаева интерактивті оқыту теориясының, әдістемесінің және практикасының әртүрлі аспектілерін зерттеді [4]. С. С. Кашлев педагогикалық процесте оқытудың интерактивті әдістерін қолданудың теориялық және әдіснамалық негіздерін сипаттады, интерактивті әдістер ұғымын ашты, олардың белгілерін, мазмұны мен құрылымын анықтады, оқытудың интерактивті әдістерінің жіктелуін негіздеді. Интерактивті оқыту технологияларын инновациялық педагогикалық құбылыс ретінде қарастырды [5].
Қарым – қатынас – бұл ойларды, идеяларды, сезімдерді және моральдық құндылықтарды тиімді жеткізуді қамтитын байланыс процесі. Қарым-қатынас процесінің негізі екі немесе одан да көп адамдар арасындағы ауызша қарым-қатынас болып табылады, ол ауызша және вербалды емес көптеген элементтерден тұрады, олардың қолданылуы ақпаратты берудің сәттілігіне немесе сәтсіздігіне байланысты. Байланыс ситуациялық болып табылады және жағдайдың формальдылығымен немесе бейресми болуымен, оның стихиялылығымен анықталады. А. Н. Шамовтың пікірінше, сөйлеу – бұл ойды білдіруге, сондай-ақ ақпаратты ауызша жеткізуге және бөлісуге бағытталған сөйлеу әрекетінің өнімді түрі [6]. Сөйлеу процесі тыңдаумен тығыз байланысты, өйткені ол артикуляциялық аппарат пен есту анализаторларының әсерінен қамтамасыз етіледі [7]. Әңгімелесушінің тыңдау және түсіну дағдыларын дамытпай, ауызша қарым-қатынас болуы мүмкін емес. Сөйлеу күрделі психикалық әрекеттің көріністерімен сипатталады, өйткені есте сақтау, алдағы ақпаратты күту және болжау, назар аудару сияқты психикалық процестер бір мезгілде қолданылуы мүмкін. Осы факторларға байланысты сөйлеу процесі оны дайындауға және тікелей жүзеге асыруға, сондай-ақ дағдыларды қалыптастыруға көп уақыт пен күш жұмсайды деп айтуға болады, бұл жүйелі жаттығулардың маңыздылығын көрсетеді.
Шетел тілі сабақтарында сөйлеуді оқытудың мақсаты – оқу тәжірибесінде де, тұрмыстық қарым-қатынас жағдайында да пайдалануда сөйлеу дағдыларын игеру. Білім алушыларда белгілі бір грамматикалық құрылымдар мен лексикалық бірліктерді білуді ғана емес, сонымен бірге тілді және жалпы зерттелетін тілдің елі туралы фондық білімді меңгеру деңгейін көрсететін стихиялы, дайын емес сөйлеу дағдысы дамуы керек. Шетел тілінде сөйлеуді оқытудың негізгі міндеттерінің қатарына мыналар жатады:
– ойлаудың логикалық және жүйелі дамуына үйрету;
– ойды толық жеткізуге үйрету;
– белгілі бір қарқынмен және жылдамдықпен сөйлеуге үйрету.
И. А. Зимняя сөйлеу әрекетінің құрылымын үш кезеңге (деңгейге) бөліп көрсетеді: мотивациялық-ынталандыру деңгейі, бағдарлық-зерттеу деңгейі және атқарушылық деңгей. Мотивациялық-ынталандыру деңгейінде мұғалімнің күш-жігері оқу әрекетін жүзеге асыру бағытын анықтайтын және көрсететін ішкі мотивацияны қолдауға бағытталуы керек. Өз мотивтерін арттыру арқылы білім алушы қарым-қатынас процесіне қатысу қажеттілігін түсінеді және өзі үшін шетел тілін үйрену мақсатын анықтайды. Бағдарлық-зерттеу деңгейінде қарым-қатынас процесінің құралдары мен әдістері анықталады. Мәлімдеменің мазмұнды жоспары құрылады және лексикалық және грамматикалық құралдарды таңдау қамтамасыз етіледі. Сөйлеу әрекетінің орындаушылық деңгейі іс-әрекеттің нақты нәтижесі – айтылым арқылы бейнеленеді [2]. Көбінесе атқарушы деңгейге көшу, атап айтқанда сөйлеу процесі бірқатар себептерге байланысты болмауы мүмкін. Сөйлеудің сәтті болуына әсер ететін факторлар әр түрлі: сыннан немесе айыптаудан қорқу, талқыланатын тақырып бойынша білімнің және өз пікірінің болмауы, сұхбаттасушылардың оқу топтарына біркелкі қатыспауы, сондай-ақ жеткіліксіз қалыптасқан сөздік немесе грамматикалық дағдыларға байланысты ана тілін шамадан тыс пайдалану және т. Б.
Қазіргі жағдайда мұғалімдердің жұмыс тәжірибесінде интерактивті формалар мен оқыту әдістері үлкен танымалдылыққа ие бола бастады, олар дәстүрлі «оқушы – мұғалім» оқыту моделінен алшақтап, білім алушылар арасындағы қарым-қатынас пен өзара әрекеттесу еркіндігін қамтамасыз етуге бағытталған. Интерактивті әдістер – бұл өзара әрекеттесуге, диалогтық қарым-қатынасқа, идеялар мен ақпарат алмасуға негізделген әдістер. Бұл қарым-қатынасқа қатысушылардың эмоционалды, танымдық және белсенділік салаларын өзара байытуды білдіреді. Басты мақсат – басқа білім алушылармен бірлесіп жұмыс жасауда оқу міндеттерін өз бетінше шешу дағдыларын қалыптастыру және дағдыларын дамыту. Интерактивті өзара әрекеттесудегі мұндай тығыз ынтымақтастық шетел тілін нақты қарым-қатынас жағдайларына мүмкіндігінше ұқсас жағдайларда қолдануға ықпал етеді. Интерактивті әдістерді қолданудың негізгі артықшылықтарының қатарында оқушылар жұмыстың бастапқы кезеңінде-ақ оқу міндеттерін шешуге қатысып, осы міндеттерді шешу жолдарын дәлелді меңгеруді жүзеге асыратынын, сондай-ақ зияткерлік және танымдық іс-әрекеттің деңгейін жоғарылататынын және оқу ұжымындағы тұлғааралық қатынастарды жақсартатынын, топта жұмыс істеу дағдыларын, толеранттылықты қалыптастыратынын, өз міндеттерін қорғай білу қабілетін дамытатынын атап өткен жөн. Интерактивті оқыту келесі әдістемелік принциптер негізінде құрылуы керек:
- жас ерекшеліктерін, тұлғалық ерекшеліктері мен қабілеттерін есепке алу;
- жағымды атмосфераны құру және жанжалды жағдайлардың туындауын болдырмау;
- оқу лексикалық бірліктерін мұқият таңдау;
- көрнекі құралдарды (кестелер, сызбалар, суреттер және т. Б.) пайдалану, сондай-ақ мультимедиялық құралдарды қолдану;
- мінез-құлық ережелерін анықтау және бағалау жүйесін даярлау.
Педагогикалық тәжірибеде көптеген интерактивті әдістер кеңінен қолданылады: рөлдік ойын, «Миға шабуыл», «Браундық қозғалыс», ментальды карталар, дебаттар мен пікірталастар, жобалық тапсырмалар, «Позиция таңдау», «Фишбоун», «Синквейн», проблемалық оқыту және т.б. Аталған әдістердің кейбіріне тоқталайық. А. Н. Шамовтың пікірінше, пікірталас тақырып бойынша пікір білдіретін көптеген қатысушылардың қатысуымен сипатталатын ауызша, диалогтық сөйлеу түрі [8].
Пікірталастың бірнеше нұсқалары бар – пікірталас, «дөңгелек үстел», проблемалық және рөлдік пікірталас. Бұл әдісті сабақтарда қолдану оқушцылардың көзқарастарын қалыптастыруға ықпал етеді, өйткені қарама-қайшы дәлелдерді қабылдау проблемалық мәселені бірнеше жағынан қарастыруға мүмкіндік береді. «Позицияны таңдау» әдісін пікірталастың бір түрі ретінде қарастыруға болады. Оның негізі – талқыланатын құбылыстың күрделілігі. Сынып шартты түрде секторларға бөлінуі керек және позицияға байланысты оқушылар бір немесе басқа бұрышты алады. Негізгі міндет – әдетте мұғалім мәселені алдын ала белгілеп, жұмысты бастамас бұрын талқылайтын пікірталас пен сабақта өзін-өзі ұстау ережелерін сақтай отырып, өз ұстанымыңызды түсіндіру және дәлелдеу болып табылады. Бұл жағдайда мұғалім оқушының ұстанымы оған түсініксіз болса, қосымша сұрақтар қоя алады.
Миға шабуыл – берілген мәселе бойынша кез келген оқушының пікірін немесе идеясын есепке алуға негізделген әдіс. Барлық мәлімдемелер олардың мазмұнын бағаламай, дәлелдеуге немесе пікірді дәлелдеуге талаптарсыз жазбаша түрде жазылуы керек. Жұмыстың бұл әдісі үлкен көлемдегі ақпаратпен жұмыс істеу кезінде уақытты үнемдеуге мүмкіндік беріп қана қоймай, артта қалған немесе сыннан қорқатын оқушыларды да белсенді қатысуға ынталандырады. Оқушыларға сынсыз, басқа оқушылардың идеяларын толықтыруға және дамытуға толық еркіндік беріледі. Сонымен қатар, оқушылардың сабақ тақырыбын білу деңгейін өлшеуге болады [9].
«Броундық қозғалыс» мұғалімнің белгілі бір тақырып бойынша сауалнама карталарын жасауынан тұрады. Бұл ретте оқушылар сыныпта жүріп-тұру еркіндігіне ие бола отырып, өз сауалнамасы үшін барынша толық ақпарат алуға тырысып, сыныптастарымен шағын диалогтар мен талқылауларға түседі. Мұндай тапсырмалар лексикалық бірліктерді жаттықтыруға жарамды, сонымен қатар ұжымдағы шиеленісті немесе қысылуды жеңілдетуге және оны біріктіруге ықпал етеді. Сауалнамалар бірнеше қиындық деңгейіне ие болуы мүмкін.
Ақыл-ой карталары немесе кластерлер, әдетте, негізгі ұғымды әртүрлі жағынан ашатын диаграмма немесе сызба түрінде ұсынылады. Сонымен, орталықта негізгі ұғымды көрсете отырып, оқушыларға онымен байланысты ассоциацияларды, фактілерді немесе ұғымдарды жазу ұсынылады. Артықшылықтардың бірі – компоненттер арасындағы логикалық байланыстарды бөліп көрсету мүмкіндігі. Ментальды картада қолданылатын материалдар мен білімдер жүйеленген, есте сақтауда оңай және жылдамырақ орын алады. Мұндай карталарды қосу, өзгерту және оларды орындау оңай, бұл әдісте сабақтың кез келген кезеңінде қолдануға болады. Мысалы, ұйымдастыру деңгейінде тақырып бойынша бастапқы білімнің болуын тексеру немесе қорытынды кезеңде өтілген лексикалық немесе мәдени материалды рефлексия және бекіту ретінде.
«Фишбоун» әдісі. Бұл жағдайда ұғым сызықтық түрде ашылады. Диаграммалық түрде негізгі ұғымнан («қаңқа басы») оның белгілеріне немесе ерекше белгілеріне («қаңқа сүйектері»), содан кейін қорытындыға немесе ассоциацияға («құйрық») дейін. Орындаудың қарапайымдылығына қарамастан, сипатталған әрекет өте танымал. Тапсырманың мазмұны ашылатын ұғымның күрделілігіне және оның көлеміне байланысты өзгеруі мүмкін [5].
Осылайша, интерактивті әдістер монологтық және диалогтық сөйлеуді үйренудің тиімді негізі бола алады. Сыныптастарымен және топ мүшелерімен диалог пен тұрақты қарым-қатынаста бола отырып, оқушылар өздерінің шығармашылық, жеке және интеллектуалдық қасиеттерін еш қиындықсыз дамыта алады. Мұндай әдістерді пайдалану шетел тілін үйрену саласында оқуға және жетілдіруге деген мотивацияны арттырады, командада жұмыс істеу дағдылары, логикалық байланыстар құру, өз ұстанымын қорғау және т. Б. Дағдыларын дамытады.
Шетел тілінің коммуникативтік құзыреттілігін және универсалды оқу әрекетін дамытуда жаттығулар кешенін қолдану қажет. Жаттығулар неғұрлым әртүрлі болса, оқушылардың шетел тілін үйренуге деген ынтасының деңгейі соғұрлым жоғары болады және оқу бағдарламасы мен дағдыларды дамыту оңай әрі жылдам болады. Мектептегі шетел тілі сабақтарында оқытудың интерактивті әдістерін қолдану мақсатында әзірленген келесі жаттығулар сабақтағы жұмыста дербестікке, сонымен қатар басқа оқушылармен тығыз қарым-қатынас жасауға ынталандыруға бағытталған. Сонымен қатар, жаттығулардың негізгі мақсаты монологтық және диалогтік сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және дамыту болып табылады.
1-жаттығу – «Браундық қозғалыс».
Мақсаты диалогтық және монологтық сөйлеуді және басқалардың пікіріне құрметпен қарауды дамыту.
Тапсырма: Use the questioner to ask you classmates about their school life. Analyze their answers and make a short monologue about their preferences.
1) How much time does it usually take you to get to school?
2) Do you like wearing uniform?
3) What 5 things do you have in your bag?
4) Name 3 of your favourite school subjects.
5) Which school subject don’t you like?
6) How do you usually behave at the lessons?
7) What is your mark in English for the last term?
8) What do you do when the lessons are over?
9) Do you use computer to do homework? 10) What is your hobby?
2-жаттығу «Миға шабуыл», шығармашылық тапсырма.
Мақсаты – сөйлеу дағдыларын дамыту; топта жұмыс істеу дағдыларын дамыту; бірлескен әрекет арқылы оқушыларды біріктіру.
Тапсырма: Work in pairs or in small groups. Think of an ideal school or a school of future.
Make notes about:
• its location
• size
• number of classes a day
• school subjects
• equipment
Write down as many ideas as you can, you are free to add your own ones. Make a small booklet of the school you’ve created. Use pictures and be creative.
3-жаттығу – Ментальды карта.
Мақсаты – сөйлеу және жұппен жұмыс істеу дағдыларын дамыту, кикілжіңнің алдын алу; оқушылардың шығармашылық қабілеттерін ынталандыру.
Тапсырма: Work in pairs. Make a mind map of your associations with the word “school”. You can use the plan provided below to help you, or you can work on your own. Use different colours for different aspects. Show relations between topics if there are any.
Plan:
• School subjects.
• Days of studying.
• Sports equipment.
• Computer and Internet access.
• School utensils.
• Emotions.
4 – Жаттығу – «Фишбоун».
Мақсаты – сөйлеу дағдыларын дамыту, жұпта жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру; логикалық ойлау, талдау және жалпылау дағдыларын дамыту.
Тапсырма: Work in pairs. Think of a list of school rules that students should obey. Divide them into two groups – strict and mild. Make a scheme called “Fishbone”. Write the word School at the beginning, then write down the rules in two parts, at the end make a conclusion whether you would like to study under such rules.
5-жаттығу – «Позицияны таңдау», пікірталас.
Мақсаты – монологтық сөйлеу және талқылау дағдыларын дамыту; өз көзқарасын дәлелдей білу дағдыларын қалыптастыру; басқалардың пікіріне құндылық қатынасты қалыптастыру.
Divide the classroom into 3 parts. Go through the list of following statements and decide whether they are fair, controversial or wrong. Take one of the corners with corresponding idea and give arguments to prove your point of view.
• School isn’t the best place to get education.
• Exams are a good way of testing the level of knowledge.
• Teachers should teach more than one subject.
• Girls and boys should go to different schools.
• Parents should know about their child’s marks.
Қорытынды. Қорыта келгенде, ұсынылған жаттығулардың негізгі міндеттері оқушылардың жұмыс нәтижелерін талқылауға немесе ұсынуға қатысуын ынталандыру болып табылады. Мұндай әдістерді қолданған кезде оқушылар тілді үйрену кезінде белгілі бір еркіндікке ие болады, өз пікірлерін немесе белгілі бір тақырыпқа деген көзқарастарын білдіру кезінде қысылуды жеңе алады. Сондай-ақ, қарым-қатынастың нақты жағдайларын модельдеу бар, бұл оқытудың осы әдісінің практикалық бағдарлануын көрсетеді. Өзара әрекеттесуге және идеялармен алмасуға негізделген интерактивті әдістер жұмыс үшін қолайлы атмосфераны құруға ықпал етеді, оқушылардың оқу ғана емес, жеке қасиеттерін де дамытады. Интерактивті әдістердің басты артықшылығы сабақтың кез-келген кезеңінде қолдануға болатындығында, ал бұл өз кезегінде оқушылардың тілді үйренуге деген ынтасын арттырады.
ӘДЕБИЕТ
1. Поначугин, А.В. Практика использования интерактивных технологий для подготовки бакалавров прикладной информатики в период пандемии COVID-19 /А.В. Поначугин //Вестник Мининского университета. – 2020. – Т. 8. – № 4. – С. 6.
2. Зимняя, И.А. Психология обучения иностранным языкам в школе / И.А. Зимняя. – М.: Просвещение, 1991. – 222 с.
3. Пассов, Е.И. Урок иностранного языка в средней школе: Пособие для учителей иностранных языков. Изд. 2-е, дораб. Серия: Библиотека учителя иностранного языка. /Е.И. Пассов. – М.: Просвещение, 1988. – 223 с.
4. Коротаева, Е.В. Интерактивное обучение: аспекты теории, методики, практики /Е.В. Коротаева, А.С. Андрюнина // Педагогическое образование в России. – 2021. – № 4. – С. 26-33.
5. Кашлев, С.С. Интерактивные методы обучения: учебно-методическое пособие /С.С. Кашлев. – Минск: ТетраСистемс, 2013. – 223 с.
6. Шамов, А.Н. Теория методики обучения иностранным языкам: краткий словарь методических терминов / А.Н. Шамов, И.Е. Зуева. – Н. Новгород: Нижегородский институт развития образования, 2016. – 59 с.
7. Азимов, Э.Г. Новый словарь методических терминов и понятий (теория и практика обучения языкам) / Э.Г. Азимов, А.Н. Щукин. – М.: Издательство ИКАР, 2009. – 448 с.
8. Мелькаева, Р.В. Интерактивные методы обучения английскому языку /Р.В. Мелькаева, А.М. Радин //Символ науки: Международный научный журнал. – 2017. – №12. – С. 147-149.
9. Сафонова, Л.Ю. Методы интерактивного обучения. Методические указания / Л.Ю. Сафонова. – Великие Луки: ПсковГУ, 2015. – 86 с.